Diyarbakır’da yer alan tarihi Ön Gözlü Köprü, kentin simgesi haline gelmiş, boyutu ve mimarisi ile göze çarpan önemli bir yapıdır. Dicle nehri üzerinde yer alan ve bu nedenle kimi kaynaklarda Dicle Köprüsü veya Mervani Köprüsü olarak isimlendirilmiş olan köprü, on açıklıklı olduğu için halk arasında “Ön Gözlü Köprü” olarak bilinir. Eski Silvan yolu üzerinde olduğu için bazı kaynaklarda Silvan Köprüsü olarak da geçmektedir.
On Gözlü Köprü, Diyarbakır için tarih boyunca en önemli yapıların başında gelmiştir. Stratejik anlamda Dicle nehrinin iki yakasını birbirine bağlayan bu yapı, yapılan savaşlarda daima en çok korunan yapılardan biri olmuştur. Bunun temel nedeni -zamanında- Diyarbakır’a direk girişi sağlayan başka bir köprü ya da Diyarbakır’a On Gözlü Köprü ‘den daha yakın bir köprü bulunmamasıdır.
Ön Gözlü Köprü, şehir merkezine 3 km mesafede, Diyarbakır’dan gelerek Mardin’e devam eden (eski Mardin yolu üzerinde), sonra doğuya doğru ayrılan tali yolun bağlantı yerinde, kent merkezini Bağıvar Beldesi ile bazı köylere bağlayan noktada bulunmaktadır.
Ön Gözlü Köprü, on kesik kemer üzerinde inşa edilen bloklarla Dicle nehrinin iki yakasını birleştirir. Köprünün tarihçesi hakkında bazı kaynaklarda 6. yüzyılda I. Anastasias Döneminde yapıldığı bilgisine ulaşılmaktadır. Köprü zaman içerisinde şehri kuşatan kuvvetler tarafından yıktırılmış, daha sonradan yeniden onarılmıştır. Şehrin son defa Bizans İmparatoru Juannes Tzimisces tarafından 974 yılında kuşatılması sırasında yıktırıldığı bilinmektedir. Daha sonra Emevi Halifesi Hişam Döneminde Köprünün onarım görmüştür. Birkaç defa yıkılıp yeniden yapıldığı düşünülen Ön Gözlü Köprü, üzerindeki kitabesi (güney yönündeki ilk üç gözde) hicri 457 (miladi 1065) tarihinde Mervaniler zamanında inşa olduğu anlaşılmaktadır. Kitabeye göre Mervanoğlu Ahmed’in oğullarından biri olan Emir Müeyyid Devle Kasım Nasır, köprünün yapımını emretmiş köprü Kadı Ebu’l Hasan Abdulvahid bin Muhammedîn vasıtasıyla hicri 457 (miladi 1065) yılında Ubeyd Bin Sacer’e (mimar) yaptırmıştır.
Kitabelerle varılan bu bilgi sonucunda, bilinen en erken tarihli İslam Köprüsü’nün Ön Gözlü Köprü olduğu anlaşılmaktadır. Köprü kesme bazalt taştan 10 gözlü olarak inşa edilmiş olup uzunluğu 178 mt ve genişliği ilk beş gözde 5.45-6.24 mt beşinci gözden itibaren 9.69-10.20 mt arasındadır.
On gözlü Köprünün güneyine akan Dicle Nehri Diyarbakırlılar için kutsal sayılır “Allah’a giden yol” olarak da anılır. Bölge insanı Kurban Bayramı arifesinde dileklerini yazar ve Dicle nehrine atarlar. Böylece dileklerinin kabul olacağına dair bir inanış mevcuttur.
Köprünün Doğu yakasında bulunan Kırklar Dağı‘nın ilk İnsan Hz. Adem’in yeryüzüne indiği ilk yer olarak anılır. Bu dağın Hz. Adem’in kırk suyla yıkandığı yerin olduğu ve dağın ismine kırklar dağı verildiği söylenir. Dağ üzerinde bulunan bir ayak izinin de Hz. Adem’in ayak izi olduğu rivayet edilmektedir.
