Zeka, insan olmanın tanımlayıcı özelliklerinden biridir ve çeşitli şekillerde tanımlanabilir. Örneğin, sözel-dilsel zekâ (iletişimsel yetenek), mekansal zekâ (dünyayı aklın gözüyle gözlemleme yeteneği), mantıksal-matematiksel zekâ (matematiksel problemleri çözme yeteneği) ve duygusal zekâ (kendi duygularını ve başkalarının duygularını tanımlama ve yönetme yeteneği) gibi. İnsan zihninin işleyişini anlama sürecinde, ayrılmaya ve tanımlamaya çalıştığımız başka zeka türleri de vardır.
Ancak, hayvan zekası hakkında konuştuğumuzda, oldukça farklı terimlerle konuşuyoruz. Hayvan zekası çalışmalarının uzun bir tarihi var. Darwin’in Türlerin Kökeni üzerine yayınlanmasından bu yana, bilim adamları hayvanların nasıl düşündüğünü insan düşüncesiyle karşılaşlaştırarak anlamaya çalıştılar.
Hayvan zekasını, hayvanlar içinde yaşayabilmelerini ve kendi ortamlarına uyum sağlayabilmelerini sağlayan beceri ve yeteneklerin bir kombinasyonu olarak tanımlayabiliriz.
Bu gerçek ne anlama geliyor? Hayvanlar, alışkanlıklarını ve davranışlarını değiştirmeyi öğrenerek çevrelerine uyum sağlama yeteneğine sahiptir. Birçok tür sosyal grupları da oluşturabilir. Bu özelliklerin tümü, hayvanın bilgiyi işleme kapasitesine dayanmaktadır ve bu kapasiteyi değerlendirerek farklı türlerin göreceli zekası hakkında bir yargı yapabiliriz.
İnsanlar dünyadaki tek zeki yaratık türü değildir. National Geographic‘in işaret ettiği gibi, araştırmalar hayvanların insanların düşündüğünden daha akıllı olduklarını kanıtlamaktadır. Bunu akılda tutarak gezegenin en zeki hayvanlarından bazılarıyla tanışalım.
1- Kuzgunlar
Kuzgun, kargagiller (Corvidae) familyasından Corvus cinsi, zekası, büyüklüğü ve simsiyah olması ile dikkat çeken bir kuş türüdür. Kuzgunlar, yazar Edgar Allan Poe‘nun karanlık temalı şiirinden biraz daha fazlasıdır. Ayrıca, çok görevli olarak bilinen son derece becerikli hayvanlardır. Kanada ve İskoçya’dan araştırmacılar, kuzgunların çevrelerini büyük maymunların yeteneğini aşacak şekilde anlamak için mantığı kullandıklarını göstermiştir. Kuzguna yakın bir kuzeni olan karga da son derece akıllı bir kuştur. Kuzgunların zekasıyla ilgili anlatılan çok sayıda öykü duyulabilir; çünkü kargagiller içinde en akıllı kuşlar oldukları düşünülmektedir. Bunda, oyunculuklarının ve akrobasi yeteneklerinin yanı sıra, çeşitli sorunlarla çözüm üretebilme özelliklerinin de katkısı büyüktür. Sorunlarını çözümlerken doğada bulunan materyallerden de yararlanmaları zekalarının ne denli gelişmiş olduğunun kanıtıdır. Kuzgunlar aynı zamanda hırsız kuş olarak da bilinirler. Bunun nedeni dişilerini etkilemek için özellikle parlak, beyaz ve mavi renkteki nesneleri yuvalarına taşımalarıdır.
2- Yunuslar
Başta kıta sahanlıklarının görece sığ denizleri olmak üzere, tüm Dünya denizlerinde ve bazı nehirlerde bulunan yunuslar etobur canlılardır ve genellikle balık ve mürekkep balığı ile beslenirler. Omurgalı hayvanların içine girer. Yunusgiller (Delphinidae) familyası, balinalar (Cetacea) takımı içindeki en kalabalık familyadır üyeleri yaklaşık 10 milyon yıl önce, Miyosen devrinde ortaya çıkmıştır. Yunusların hayvanlar âleminin en zeki canlılarından olduğu kabul edilir ve arkadaş canlısı genel görünümleri ile oyuncu tavırları, onları insanların gözünde popüler bir yere koyar. Discovery News‘in bildirdiği gibi, yunusun büyük beyni farkındalık ve duygu için yapılandırılmıştır. Aslında, yunus beyinleri insanların beyni ile karşılaştırıldığında yapısal olarak karmaşıktır. Emory Üniversitesi‘nin yunus uzmanı Lori Marino Discovery News’e “İnsan istihbarat standartları insan olmayan hayvanlara uygulanırsa, yunuslar kendi beyin yetenek seviyelerimize çok yaklaşıyor” dedi.
3- Sıçanlar
Sıçanlar; insan kültürünün evrimine eşlik etmiş ve insan yaşam alanlarına adapte olmuşlardır. İnsan barınakları; yiyecek bulunması, hava şartları, korunmak için gizlenme yerleri sağlamaktadır. Yüksek zekaları, çok iyi adapte olabilme yetenekleri ve çok hızlı çoğalma özellikle sayesinde dünya üzerinde insanların neredeyse bütün yaşam alanlarına yayılmışlardır. Ontario‘daki Guelph Üniversitesi‘ndeki araştırmacıların işaret ettiği gibi, “Fareler, insan deneklerinde gözlemlenen stratejileri kullanarak bilişsel görevlere yaklaşmasalar da, sıklıkla kendi terimleriyle başarılıdırlar. Gerçekten de, fareler prosedürel boşluklardan ve kuşkusuz değişkenlerden faydalanmakta biraz zorlanırlar. Sıçanların IQ seviyesi her nesille birlikte artmıştır. Kendilerini korumak için daha iyi taktikler öğrenmektedirler. Bölgelerini sürekli olarak keşfetmekte ve kaçmaları gereken zamanlarda tam olarak nereye kaçmaları gerektiğini bilmektedirler. Bulundukları yerin bütün özelliklerini hatırlamakta ve tanıdık olmayan şeylerden uzak durmaktadırlar. Yeni obje korkusu olan bu davranış neofobi olarak adlandırılmaktadır. Sıçanlar keskin bir koku hissine sahip olup bölgelerini idrar ve genital salgılar ile işaretlerler. Fareler thigmotaktik davranış sergilerler, yani dokunma uyaranlarını kullanarak rotalarını belirlerler ve dikey yüzeylerle teması hiç kaybetmezler. Daima duvar boyunca yürürler ve odayı nadiren çapraz geçerler, sıçanlar renkleri birbirinden ayıramazlar.
4- Domuzlar
Domuzlar dünyanın en zeki evcil hayvanları olabilir. New York Times’ göre, evcil domuzların yiyeceklerini bulmak için ayna kullanabileceğini ve diğer domuzları aldatmaya çalışacaklarını, böylece daha fazla yiyeceği bulabileceklerini belirten araştırma raporları bulunuyor. Ayrıca hızlı bir şekilde öğreniyorlar ve çembere atlamaktan, joysticklerle video oyunları oynamak gibi çeşitli hileler yapabiliyorlar. Memeli bir hayvan türü olan domuzun kökeni Avrasya‘dır. Hepçil olan domuzlar hem otobur hem de etoburdurlar. İnsanlar tarafından evcilleştirilmiştir ve çiftlik hayvanı olarak kullanılmaktadır. Ayrıca sert kılları geleneksel olarak fırçalarda kullanılmaktadır. Domuzlar genellikle eğitilebilir, evcilleştirilebilir hayvanlardır ve bu nedenle bazıları evcil hayvan olarak barındırılmaktadır.
5- Bonobolar
Bonobo, başka bir zeki hayvan olan şempanzeye yakın bir kuzen. Bonobo (Pan paniscus), Primates (primatlar) takımının Hominidae (büyük insansı maymunlar) familyasına dahil Pan (şempanze) cinsini oluşturan iki türden biridir ve yakın geçmişe dek daha çok “pigme şempanze” ya da “cüce şempanze” adları ile anılmıştır. Son derece tehlikede olan bonobo sadece orta Afrika’da bulunur. Diğer büyük maymunlar gibi, bonobolara da işaret dili ve sembolleri kullanmaları öğretildi. National Geographic, Kanzi‘nin, sembol iletişim panosunu yanında taşıdığı, böylece bonoboların insan araştırmacılarıyla konuşabildiği ve düşüncelerini ifade etmek için sembol kombinasyonları icat ettiğini” yazıyor. Bonobo, DNA verilerine göre Homo sapiens ile yüzde 98 oranından fazla benzerler, insanlara gorillerden daha çok yakındırlar. İnsan ve şempanze genleri DNA kritik bölgeleriyle ilgili başka bir çalışmada yüzde 99.4 benzer oldukları bulunmuştur. En son DNA kanıtları Bonobo ve genel şempanze türlerinin birbirlerinden bir milyon yıldan az bir zaman önce ayrıldıklarını göstermektedir. Homo sapiens dalından başka hiçbir tür yaşamadığı için her iki şempanze türü insanların yaşayan en yakın akrabalarıdır. Bonobo’ların ortalama ömürleri 40 yıldır (doğal ortamındaysa). Eğer özel bakım evi gibi doğal ortamının dışındaysa 60 sene de yaşayabilirler.
6- Ördekler
“Ördek” kelimesi 150 türden daha fazla hayvanın ait olduğu Ördekgiller (Anatidae) ailesi için kullanılan genel bir isimdir. Bu ailenin en iyi bilinen üyeleri arasında kuğular, kazlar ve tarakdişler vardır. Yuvarlak vücutları, düz ve geniş gagaları, kısa bacakları ve perdeli ayakları ile karakterize edilirler. Ortalama yaşam süreleri, hayvanın türüne, aldığı bakıma ve içinde bulunduğu ortamın koşullarına bağlı olarak 10 ila 15 yıl arasında değişebilir. Bu hayvanlar fark edilir derecede iyi yüzücüdürler ve bunu, zarif ve dingin bir duruş sergileyerek yaparlar. Karada daha garip görünürler; çünkü çarpık çurpuk bir şekilde ve gelişigüzel yürürler. Ördekler gruplar halinde ya da çiftler halinde yaşamayı tercih ederler; çünkü çok sosyal hayvanlardır. Topluluk algıları sebebi ile, gruplarına ait olan bir ördek öldüğü zaman bütün grup yas tutar. Günün büyük bir bölümünü yemek arayarak ve buldukları yemeğin bir kısmını da daha sonra yemek için saklayarak geçirme eğilimi gösterirler. Geceleri ise uyumlu bir biçimde toplanırlar ve bir grup halinde birlikte uyurlar.
7- Filler
Kara hayvanları içinde cüsseleri ile doğru orantılı olarak; 5 kiloya yaklaşan ağırlığıyla en büyük beyne filler sahip ve insan beynindeki 86 milyar nöron sayısının üç katı nörona sahipler: Tam 257 milyar nöron. Bu nöronların çoğu, fillerin büyük ve becerikli vücutlarını kontrol etmelerinde kullanılsa da, bu inanılmaz canlıların ne derece etkileyici zihinsel yeteneklerinin olduğu her geçen gün biraz daha ortaya çıkıyor. Zeka ile beynin büyüklüğü arasında doğrudan bir ilişki bulan bilim insanları, bu ilişkinin canlıları mukayese etmek adına evrenselleştirilemeyeceğini belirtiyorlar. Sahip olduğumuz beynin yeteneklerinin dışına çıkamadığımızdan, bir filin, bir yunusun ya da atın nasıl düşündüğünü, neler hissettiğini bilemiyoruz.
8- İnekler
İnekler çoğunlukla evcil olan, kaba ve hantal yapılı, kuyrukları püsküllü, boynuzlu büyükbaş hayvanlardır. Mideleri dört gözlüdür ve geviş getirirler. Üst çenelerinde kesici dişleri bulunmaz. Otları alt çenelerinin dişleriyle keserler. Boynuzları daimidir. Kırıldığında bir daha yeniden çıkmaz. Yapılan bazı araştırmalara İnekler; göre zengin ve karmaşık bir duygusal hayata sahipler. Times, bilim insanlarının ineklerin arkadaş ve düşmanları olduğunu bulduğunu bildiriyor. Dahası, “İnekler, acı, korku ve hatta endişe gibi güçlü duygular hissedebilirler, hatta gelecek için endişelenirler.”
9- Arılar
Arılar, uzmanların klasik sürü zekası dedikleri şeyi sergiler. Tek bir arı klasik anlamda akıllı olmayabilir, ama bir arı kovanı bütün halinde düşünüldüğünde sosyal bir yaşama sahiptirler. National Geographic‘in rapor ettiği gibi arıların sahip olduğu sürü zekası, hiçbir yaratığın “büyük resmi” göremediği durumlarda işe yarıyor. Aksine, her biri tek bir yerde basit kurallar üzerinde çalışır.
10- Sincaplar
Sincap, sincapgiller (Latince: Sciuridae) familyasından uzun kuyruk tüyleri ile dikkat çeken kemirici memeli hayvan türlerinin ortak adıdır. Anadolu’nun çeşitli yörelerinde “çekelez” olarak da bilinir. Ormanlık ve ağaçlık bölgeler, parklar ve korularda yaşarlar. Kış uykusuna yatmazlar ancak soğuk havalarda birkaç gün süren uyuşukluk dönemleri olur. Çiftleşme dönemi dışında yalnız yaşarlar. Çok iyi tırmanır ve sıçrarlar, hemen hemen bütün zamanlarını ağaçların üzerinde geçirirler. Ağaç gövdesinde baş aşağı ve baş yukarı hızla inip çıkabilirler. Gündüzleri sabah ve ikindi vaktinde daha hareketlidir. 0-3 aylıkken eve alınan sincaplar evcilleştirilebilir. Evcilleştiklerinde oldukça hareketli ev arkadaşları olabilmektedirler. Science Daily‘nin yakın tarihli bir çalışmasına göre, sincaplar hızlı öğreniyor ve akranlarından bilgi transferi yapabiliyorlar. Özellikle yiyecek çalmak, sincapların en sevdiği oyunlar arasında yer alıyor.
