Sanskrit dilinde “dışarı” anlamına gelen “nir” ve “esmek, üflemek, nefes vermek” anlamındaki “va” sözcüklerinden türetilmiş olup, doğu dinlerinde, mistizminde ve Hint Teozofi‘sinde manevi kurtuluş‘u belirtmek üzere, sözcük anlamıyla “dışarı esmiş”, “dışarıya üflenmiş” anlamına gelir.
Hinduizm‘de ve yoga felsefesinde nirvana, kişinin yeryüzünde tekrar doğma ihtiyacından kurtulacak derecede gelişmiş, olgunlaşmış olması anlamında ele alınır.
Budizm‘in temel ilkelerinden birini oluşturan nirvana, Gautama Buda‘ya göre, Dünya’yı ilgilendiren karma yasasına (nedensellik kuralı) artık bağlı olmayacak derecede her şeyden arınmış olarak tüm karmik telafilerini gidermiş olmaktır. Gautama Buda, ıstırapların nedeninin geçici dünyasal unsurlara bağlanmanın ve maddî isteklerin olduğunu söyler. Bu bakımdan nirvana, arzuların, maddî isteklerle beraber ıstırapların, acıların, nefretin sönmesi anlamına da gelir. Daha açık bir deyişle Budist felsefeye göre Dünya bir çile yeridir; insan iyilik yaparak yaşamalı, zulüm etmekten kaçınmalı, daha da önemlisi vicdanının sesini dinlemelidir.
Budist Asanga‘ya göre nirvana, öte-âleme ait bir ödül olmayıp insanların ruhsal gelişim sonucunda yeryüzünde erişebilecekleri bir haldir; bu, saf bilinçlilik hâlidir. Eski Anadolu orijinli ilahilerde “nirvanaya doğmak” ve “nirvanaya ulaşmakta” da kastedilen budur.
Nirvana’ya ulaşmanın en etkili yolu; aşırı duyguları, ihtirasları kontrol altına alabilmektir. Bu anlayışın en önemli düşüncesi, kişinin hayatı boyunca yaptığı eylemlerin ileriki hayatında önüne geleceğini savunur. Yani ne ekersen onu biçersin mantığı ile hareket eder. İnsanların düşüncelerine saygılı bir birey olmayı ön gören bu kavram, her zaman iyi düşünmenin faydalı olacağını inanır. Hayatın getirdiklerine razı olmak ve yaşanılması gerektiğine inanmak, daha az acı çekmeyi sağladığını düşünmektedir. Bu anlayış, insanların, emeğinin, çalışmanın karşılığını mutlaka karşılığını alacağını düşünür ve başarı neticesinde nirvana’ya ulaşacağını savunur.
