Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireyin meydana gelmesidir. Eklem bacaklılardan arılarda, su pirelerinde, karıncalarda, yaprak bitlerinde ve bazı kelebeklerde görülen üreme şeklidir. Eklem bacaklıların dışında bazı balık türlerinde, kurbağalarda, sürüngenlerde ve bazı kuşlarda da partenogenezle eşeysiz üreme görülebilir.
Bal Arılarında Partenogenez
Bir bal arısı kovanında kraliçe arı, işçi arılar ve erkek arılar bulunur. Döllenmiş yumurtadan gelişen kraliçe ve işçi arılar, dişidir. Polenle beslenen dişi larvalar işçi arı olurken, arı sütüyle beslenenler kraliçe arı olur.
Kraliçe arı 2n kromozomlu olup üretkendir, mayoz bölünmeyle n kromozomlu yumurtaları üretir. Kovandaki en iri, en gösterişli arı, kraliçe arıdır. İşçi arılar 2n kromozomludur ancak üreme yetenekleri körelmiş, kısır bireylerdir. Küçük vücutlu olan bu arılar, balın üretimi, larvaların beslenmesi ve kovanın bakımından sorumludur. Erkek arılar döllenmemiş yumurtanın gelişmesiyle yani partenogenez ile oluşur. Bunlar sperm üretiminden sorumlu, n kromozomlu bireylerdir. Spermlerini mitoz bölünmeyle üretirler.
Partenogenezde erkek arıların oluşumu eşeysiz üreme ile olurken dişi arılar eşeyli üreme ile oluşur.
Erkek Arı: Kovandaki tek fonksiyonu kraliçe arının döllenmesini gerçekleştirmektir. Bu döllenme işi de sadece tek bir erkek tarafından yapılır. Genellikle kışın kovanlarda erkek arı bulunmaz. İlk baharda doğarlar. İğnesi yoktur bu yüzden sokucu özelliğe sahip değildir. Dışarıda gezerek karnını bile doyuramaz. İşçi arıların getirdiği bal ve polenle beslenir. Sonbahar gelip bal mevsimi bittikten sonra işçi arılar tarafından kovan dışına atılarak ölüme terk edilir.
Arılardaki Partenogenezle İlgili Bilmeniz Gerekenler
1- Döllenme sonucu oluşan bireyler kesinlikle dişidir.
2- Kromozom durumu cinsiyetin belirlenmesinde etkilidir. Diploit (2n) kromozomlu ise dişi, haploit (n) kromozomlu ise erkektir.
3- Erkek arılarda spermler mitoz bölünme ile oluşur. Dolayısı ile spermlerin hepsinin kalıtsal bilgisi aynıdır.
4- Tüm erkek arıların kalıtsal bilgisi aynı değildir. Çünkü erkek arılar mayoz bölünme ile oluşan yumurtanın döllenmeden gelişmesi ile oluşur.
5- Erkek arılarda her bir karakter için yalnız bir gen bulunur. Bu nedenle tüm genler etkisini fenotipte gösterir.
Omurgalılarda Partenogenez
Omurgalılardan olan kamçı kuyruklu kertenkelelerin bazı türlerinde sadece partenogenezle üreme görülür. Bu türlerde yalnız dişi bireyler vardır. Üreme mevsiminde bazı dişiler, erkek rolü üstlenerek çiftleşme taklidi yapar. Bu sayede dişi bireyin yumurtlaması sağlanır. Yumurta hücreleri meydana gelirken mayoz II’de oluşan n kromozomlu yumurta hücresi ile yok olması beklenen n kromozomlu kutup hücresi yan yana gelir. Yumurta hücresinin kromozomu ile kutup hücresinin kromozomları kaynaşır. Böylece yumurta döllenmeden gelişerek 2n kromozomlu bireyleri oluşturur. Ergin bireyin hücreleri 2n kromozomludur. Ergin bireyler 2n kromozomlu oldukları için bu partenogeneze diploit partenogenez adı verilmektedir.
Döllenmemiş hindi yumurtalarının %30-40’ı partenogenezle belirli embriyonik evrelere kadar gelişebilir. Tavuk yumurtalarının ortalama 1/10 000’inde döllenmeden partenogenezle gelişme sonucu horoz meydana geldiği görülmüştür.
Deneysel Partenogenez
Normal olarak partenogenetik gelişime uğramayan türlerin yumurtaları sıcaklık, pH ve ortamdaki suyun tuzluluk dereceleri değiştirilerek ya da yumurta kimyasal ve mekanik uyarıcılarla uyarılarak döllenmeden, yapay olarak geliştirilebilir. Bu olaya deneysel partenogenez denir. Örneğin kurbağa yumurtasına toplu iğne ucuyla dokunulduğunda yumurta döllenmiş gibi uyarılır ve kromozomlarını eşleyerek bölünmeye başlar. Eklembacaklılarda, bazı balıklarda, kurbağalarda, bazı sürüngenlerde ve kuşlarda da deneysel partenogenez görülür.
